Aanleiding Om de stijgende zorgkosten te beperken stimuleert de overheid marktwerking in de zorg. Als gevolg hiervan is het bouwcollege afgeschaft en is in 2012 een nieuw financieringsstelsel ingevoerd. Deze wijzigingen gaan gepaard met forse bezuinigingen in de zorgsector. Door de wijziging van financieringsstelsel worden de zorginstellingen zelf verantwoordelijk voor de risico’s van het vastgoed. De houdbaarheid van instellingsterreinen staat hierdoor onder druk. Door afwezigheid van prikkels om efficiënt met vastgoed om te gaan is een groot deel van het vastgoed in de GGZ functioneel verouderd en sluit het niet meer aan bij de behoeften van de cliënt. Het ruimtegebruik op de meeste instellingsterreinen is niet efficiënt. De transformatiebehoefte van GGZ instellingen is groot. Deze behoefte is urgenter geworden door de wijzigingen in het financieringsstelsel. Met de invoering van de integrale kostprijs is strategisch sturen op vastgoed belangrijker geworden. De rol van vastgoed in relatie tot het zorgproces wordt belangrijker. Het creëren van waardecreatie bij de herontwikkeling van GGZ instellingsterreinen wordt belangrijker. De zorgomgeving kan een verschil maken in hoe snel een patiënt hersteld of zich aanpast aan chronische ziekten dit wordt healing environment genoemd. Duurzame gebiedsontwikkeling kan bijdragen aan het realiseren van een omgeving die ondersteunend is aan het primaire proces van een zorg instelling. De bouwsector verandert naar duurzamere vormen van ontwikkelen. Financiële krapte leidde tot het stilliggen van veel bouwprojecten. Het traditionele verdienmodel van verkoop van gronden om de nieuwbouw te financieren werkt niet meer. Er wordt gezocht naar duurzamere vormen van gebiedsontwikkeling. Er ontbreekt kennis over de implementatie van duurzame herontwikkeling van GGZ instellingsterreinen. Het onderzoek richt zich erop of duurzame aanpak kan bij dragen aan de herontwikkeling van instellingsterreinen. Probleemstelling “Er ontbreekt kennis over de implementatie van duurzame herontwikkeling van GGZ instellingsterreinen naar een healing environment.” Doelstelling Dit onderzoek heeft tot doel inzicht te krijgen in enerzijds het creëren van waarde bij de herontwikkeling van GGZ instellingsterreinen en anderzijds het verbinden van de belangen van zorg en vastgoed. Doel van het ontwerp is het ontwikkelen van een procesinstrument dat stuurt waardecreatie in de zorg met vastgoed. Het onderzoek beoogt een bijdrage te leveren aan het bevorderen van de implementatie van duurzame gebiedsontwikkeling in de zorg en het opgang brengen van de benodigde cultuurverandering van kosten denken naar prestatie denken als gevolg van de invoering van prestatiebekostiging. Het onderzoek operationaliseert het concept healing environment. Onderzoeksvraag Op welke wijze kan bij de herontwikkeling van GGZ instellingsterreinen gestuurd worden op het creëren van een healing environment, waarbij een duurzame win-win situatie van zorgkwaliteit en financiële haalbaarheid bereikt wordt? Onderzoekaanpak In het eerste deel van het onderzoek word ingegaan op de context van zorgvastgoed en duurzame gebiedsontwikkeling. Het beschrijvende onderzoek gaat daarom dieper in op beide onderzoeksvelden zowel vanuit de theorie als vanuit de praktijk. Door middel van interviews en case analyses wordt meer inzicht verkregen in de veranderende zorgmarkt en de mogelijkheden van duurzame gebiedsontwikkeling en healing environment. Deze fase wordt afgesloten met twee stellingen als uitgangspunt voor de ontwerpende onderzoeksfase. Op basis van de uitgangspunten uit het eerste deel van het onderzoek wordt in de ontwerpende onderzoeksfase getracht door middel van ontwerpen een oplossing te ontwikkelen voor de problematiek rondom de GGZ instellingsterreinen. Het doel van deze fase is bij te dragen aan de herontwikkeling van GGZ instellingsterreinen door middel van duurzame gebiedsontwikkeling. Figuur 1 geeft de aanpak schematisch weer. Veranderende rol vastgoed door financieringswijzigingen GGZ instellingen moeten nu strategisch gaan sturen op vastgoed om, om te gaan met risico’s van het vastgoed. Bij de herontwikkeling van instellingsterreinen wordt de waardecreatie belangrijker. Het vastgoed dient toegevoegde waarde te leveren aan het zorgproces. Middels een healing environment draagt een instellingsterrein bij aan het zorgproces. Vanuit de praktijk wordt met de interviews onderstreept dat de financiële houdbaarheid van de instellingsterreinen onder druk staat door de wijzigingen. De huidige staat van de meeste instellingen terreinen wordt omschreven als slecht en de transformatiebehoefte is groot. De herontwikkeling van deze terreinen ligt stil onder andere door de forse bezuinigingen, door lastige externe financiering en politieke onzekerheden. Bovendien blijkt uit de interviews dat veel GGZ instellingen zijn overgestapt op strategische vastgoedplannen. Het vastgoed had door gegarandeerde bekostiging financieel geen belang bij de zorg. Door de integrale kostprijs dient het vastgoed het zorgproces kwalitatief te ondersteunen. Middels een healing environment draagt een instellingsterrein bij aan het zorgproces. Helende omgeving in de zorg Duurzame gebiedsontwikkeling kan bijdragen aan het realiseren van een healing environment in de zorg. Uit de interviews bleek dat de meerwaarde van duurzame ontwikkelingen in de praktijk nauwelijks erkend wordt. Het zorgproces is primair. De holistische aanpak van healing environment spreekt daardoor wel aan, maar de geïnterviewde hadden moeite met concreet invullen van het concept. Bij een duurzame ontwikkeling ligt de nadruk op waarde creatie op de lange termijn. Een sturingsmethode om te komen tot een duurzame ontwikkeling is fusie van belangen. Middels gebiedsontwikkeling nieuwe stijl wordt fusie van belangen in de zorg weergegeven als de belangen van zorg, vastgoed en duurzame ingrepen. Vergelijken we de aanpak van de geanalyseerde voorbeeldcasussen met de fusie van belangen dan kan geconcludeerd worden dat bij alle drie de casussen de zorg (people) wordt verbonden met het vastgoed (profit) door middel van duurzame ingrepen (planet). Fusie van belangen Fusie van belangen is een sturingsmethode op basis van belangen. Het doel van de methode is het behartigen van de belangen van mens, milieu en economie. Waarbij gezocht wordt naar het snijvlak waar deze belangen elkaar raken (overeenkomen). Er ontstaan win-win situaties door het fuseren van belangen naar een gemeenschappelijk belang. Op basis van deze methode worden eerst de belangen van zorg en vastgoed geïdentificeerd. Het belang van de zorg bestaat uit het bieden van zorg aan psychische cliënten en hun welbevinden te bevorderen. Het belang van vastgoed bestaat uit het bijdragen aan het zorgproces. Deze belangen worden in het concept healing environment verenigt. De omgeving ondersteunt het zorgproces. Duurzame ingrepen verbinden de belangen van zorg en vastgoed. In de Geestelijke gezondheidszorg is het belang van een healing environment groter doordat kwetsbare groepen gevoeliger zijn voor stimuli uit de omgeving. De financiële haalbaarheid van healing environment ontstaat door de vastgoedexploitatie te koppelen aan de zorg waardoor een integrale business case ontstaat. Met de invoering van de prestatiebekostiging wordt deze koppeling bevordert. Bij een healing environment draagt de omgeving bij aan de zorg en levert daarmee een besparing op de behandelkosten op. Er is een win-win situatie ontstaan. Er zijn nog geen concreet meetbare resultaten over de effecten van gebiedsingrepen op de zorg. In het conceptuele model zullen aannames gedaan worden over mogelijke financiële effecten. Resultaat: Healing environment Doel van dit onderzoek is om op basis van de bevindingen uit voorgaande hoofdstukken (een, twee en vier) een conceptueel model te ontwikkelen. Dit onderzoek operationaliseert het concept healing environment voor GGZ instellingsterreinen. Healing environment is geconcretiseerd aan de hand van zes thema’s. Het concept is geoperationaliseerd middels het ontwerpen van eenendertig gebiedsingrepen. Daarnaast is een workshop ontwikkeld, waarin de belangen zorg en vastgoed op een duurzame manier fuseren. Het creëren van healing environment is het gemeenschappelijk belang van zorg en vastgoed. De workshop beoogt een eerste stap in de benodigde cultuurverandering te bereiken. Een verandering die nodig is om te anticiperen op de invoering van integrale kosttarieven. De producten (model, ingrepen en workshop) zijn getoetst bij GGZ Centraal middels een diepte case studie (hoofdstuk zes). Concretisering healing environment Healing environment geconcretiseerd met behulp van duurzame gebiedsontwikkeling. Healing environment is onderverdeelt in de volgende zes thema’s: Gebiedsmanagement, Welzijn, Toekomst rendement, Ruimtelijke ontwikkeling, Bronnen, Gebiedsklimaat. De thema’s zijn uitgewerkt in eenendertig concrete duurzame gebiedsingrepen die toepasbaar zijn op GGZ instellingsterreinen. De ingrepen zijn in hoofdstuk 5.5 gepresenteerd. Financiële effecten healing environment Het verdienmodel van healing environment bestaat uit meerdere aspecten. Draagt het vastgoed bij aan het zorgproces dan is er sprake van een healing environment en verdienen de investeringen in het vastgoed zich terug door besparingen in de zorg. Duurzame ingrepen leveren besparingen op voor de langere termijn.. De drie toegevoegde waarde voor een healing environment zijn productiviteit, winstgevendheid en onderscheidend vermogen (van der Voordt, 2011). Deze waarde zijn verder onderverdeeld in mogelijke effecten vaneen healing environment bij een GGZ instelling. Workshop Om cultuuromslag in de geestelijke gezondheidszorg op gang te brengen van kosten denken naar prestatie denken is een workshop ontwikkeld op basis van fusie van belangen. De waaier kan tijdens de werkvormen ingezet worden om healing environment te operationaliseren op lokaal niveau. Doelstellingen van de workshop zijn inspireren met duurzame gebiedsingrepen, agenderen van de mogelijkheden van een healing environment, stimuleren van cultuuromslag om te anticiperen op de invoering van integrale tarieven het bevorderen van de samenwerking tussen zorg en vastgoed binnen een GGZ organisatie. De handleiding voor de workshop is uitgeschreven in paragraaf 5.6. Toetsing GGZ Centraal Door middel van een workshop tijdens een diepte case studie is het conceptuele model getoetst. Uit de beoordeling van de posters blijkt dat alle ingrepen geschikt zijn voor de psychiatrie. Gedurende de workshop ontstond er een gemeenschappelijk belang doordat beide disciplines met elkaar in dialoog en onderhandeling kwamen, waarbij uiteindelijk moest worden samengewerkt. Dit gemeenschappelijk belang kan door GGZ Centraal gebruikt worden om draagvlak te creëren voor de herontwikkeling van de instellingsterreinen. Vanuit de toetsing van het model kan geconcludeerd worden dat het model Healing Environment aansluit bij de belevingswereld van de deelnemers en dat beide belangen behartigd worden door het concept Healing Environment. GGZ Centraal kan healing environment hierdoor gebruiken als gemeenschappelijk belang. Eindconclusie Het onderzoek legt een eerste basis voor het fuseren van de belangen vastgoed en zorg tot het gemeenschappelijke belang healing environment. Duurzame gebiedsingrepen verbinden de belangen van vastgoed en zorg. Met het onderzoek is healing environment geconcretiseerd. De thema’s van healing environment zijn: gebiedsmanagement, welzijn, toekomst rendement, ruimtelijke ontwikkeling, bronnen en gebiedsklimaat. Hiermee ontstaat een gemeenschappelijke taal voor zorg en vastgoed. Healing environment is geoperationaliseerd aan de hand van duurzame gebiedsingrepen. De meerwaarde van een healing environment bestaat vooral uit de nieuwe rol van vastgoed in het primaire zorgproces. Effecten die hieruit ontstaan zijn: productiviteit, winstgevendheid en onderscheidend vermogen. Uit het onderzoek blijkt dat healing environment bruikbaar is bij de herontwikkeling van GGZ instellingsterreinen. Healing environment bevordert de samenwerking tussen zorg en vastgoed. Aanbevelingen Omgevingspsychologie in relatie tot vastgoed Met vastgoed worden beslissingen gemaakt die invloed hebben op de leefomgeving van mensen. Kennis van de relatie van mensen met de bebouwde omgeving kan waardevolle inzichten opleveren. De combinatie van vastgoed en omgevingspsychologie blijkt toegevoegde waarde te hebben en dient als aanbeveling voor verder onderzoek. Meetinstrument van financiële meerwaarde Om de effecten van gebiedsingrepen financieel inzichtelijk te maken is een meetinstrument nodig, waarmee de effecten van een healing environment bepaald kunnen worden. Het meetbaar maken van de effecten van een healing environment draagt bij aan de implementatie van een kwalitatieve duurzame omgeving. Om de haalbaarheid te vergroten is het belangrijk gebleken om de financiële waarde inzichtelijk te kunnen maken. Opbrengsten kunnen pas echt met een investering meegenomen worden als de meerwaarde ervan concreet uitgedrukt kan worden. Het meetbaar maken van de effecten van healing environment draagt hier aan bij.