Zieke vis en spuisluizen: Onderzoek naar ziekte bij bot (Platichthys flesus) vóór en achter de Afsluitdijk

Zieke vis en spuisluizen: Onderzoek naar ziekte bij bot (Platichthys flesus) vóór en achter de Afsluitdijk

Vethaak, D.
Jol, J.
Pieters, J.

Rijkswaterstaat

GRADIËNTEN

2004-01-01

In de zomer van 1987 sloegen sport- en beroepsvissers alarm over regelmatige vangsten van zieke botten (Platichthys flesus) in de Waddenzee bij Den Oever. Naar aanleiding hiervan kreeg het RIKZ van de Rijkswaterstaatdirecties Noord-Nederland en Noord-Holland de opdracht tot inventarisatie van visziektes in de Waddenzee, en dan met name rondom de spuisluizen in de Afsluitdijk. Men veronderstelde namelijk een verband tussen de visziekte en de sterke zoet-zoutschommelingen bij de spuisluizen. Doel van de inventarisatie was: 1. Huidzweren en andere aandoeningen bij bot in kaart te brengen en in de tijd te volgen; 2. De meest waarschijnlijke oorzaken van de ziekte-uitbraak bij de spuisluizen vast te stellen; 3. Het effect van genomen beheersmaatregelen te bepalen; 4. Aanbevelingen te doen voor het inpassen van visziekte bij toekomstige monitoring. Het onderzoek werd tussen 1988 en 2001 uitgevoerd, en omvatte ziekte-inventarisaties bij bot en bacteriologisch, histologisch en chemisch onderzoek in bot, water en/of sediment. Dit rapport is een eindanalyse van de inventarisaties, en bevat de resultaten van zowel eerder gepubliceerd (1988, 1994 en 1996) als nieuw onderzoek (uit 1999 en 2000). In totaal zijn 24.692 botten op gezondheidsparameters gescreend: 9.711 botten rond de spuisluizen in de Afsluitdijk (1988-2000) en 14.981 botten elders in de Waddenzee (1988-1996). De ziektecijfers bevestigden de alarmerende observaties van de vissers: de botpopulatie in de Waddenzee was door diverse huidaandoeningen aangetast. Huidzweren werden het vaakst aangetroffen, en dan vooral buiten de spuisluizen. Bij de Afsluitdijk ging het om 20 tot 50% van de botten. Bij de afwateringssluizen van het Lauwersmeer, Harlingen en de Dollard was 5% van de botten aangetast: nog steeds significant meer dan in natuurlijke estuaria en in zout of zoet water, waar minder dan 2% huidzweren bleek te hebben. Andere visziekten werden minder vaak aangetroffen, maar vertoonden een vergelijkbaar patroon. Sinds 1988 is de situatie echter sterk verbeterd. Het percentage botten met huidzweren voor de spuisluizen van de Afsluitdijk is teruggelopen van ongeveer 30% naar 10%, al was er in 1996 sprake van een tijdelijke verhoging. Andere onderzochte huidziekten zijn bijna tot een natuurlijk niveau teruggekeerd (<0,5%) of zelfs zo goed als verdwenen. Een verklaring hiervoor is dat de kwaliteit van het leefmilieu van de bot in de bewuste periode is verbeterd. Ook aangepast spuibeheer heeft vrucht afgeworpen – in 1994 bleek uit onderzoek dat het aantal zieke vissen bij Den Oever en Kornwerderzand verder was gereduceerd door tussen 1991 en 1993 aangepast spuibeheer te hanteren. Hoewel visziekten inmiddels veel minder vaak voorkomen, lijden botten buiten de spuisluizen in de Afsluitdijk nog steeds duidelijk vaker aan huidzweren dan botten achter de Afsluitdijk. Ook lijden ze vaker aan inwendige aandoeningen, verkeren ze vaker in een slechte voedingsconditie en bevatten ze hogere gehalten aan bepaalde microverontreinigingen – ook als gehalten in sedimenten binnen én buiten de sluizen gelijk zijn (of zelfs lager zijn bínnen de sluizen). Statistisch onderzoek heeft uitgewezen dat er een positief verband bestaat tussen het optreden van huidzweren bij botten en de interne gehalten van bepaalde milieuverontreinigingen. Specifieke leveraandoeningen in bot worden waarschijnlijk veroorzaakt door bepaalde milieucontaminanten. Oorzaak van de ziekte-uitbraak bij botpopulaties vóór de spuisluizen van de Afsluitdijk, is waarschijnlijk een opeenhoping van stressveroorzakende factoren. Dit tast het afweersysteem van de vis aan, waardoor de vis vatbaarder wordt voor allerlei ziekten. De kans is daardoor groter dat verhoogde concentraties bacteriën in het water huidzweren veroorzaken. De belangrijkste stressveroorzakende factoren zijn: 1. Intrekbelemmering. Als de bot gedwongen wordt langdurig in het ongunstige water aan de buitenkant van de spuisluizen te verblijven, verzwakt zijn conditie en afweersysteem en neemt de kans op zweren en andere aandoeningen toe; 2. Continue abrupte en extreme schommelingen in zoutgehalten. Deze gaan gepaard met osmotische stress en aantasting van het immuunsysteem; 3. Slechte water- en bodemkwaliteit in de spuikom en omgeving, met verhoogde concentraties bacteriën en milieuverontreinigingen, een beperkt voedselaanbod, en mogelijk zuurstofloze perioden; 4. Beschadiging van de (beschermende) slijmlaag van de vis door de plaatselijke visserij (‘discard’) en de spoelkokers in de spuisluis. Mogelijke maatregelen tegen visziekten bij de spuisluizen in de Afsluitdijk zijn dan ook: 1. Het verbeteren van de (in)trekmogelijkheden voor bot; 2. Het voorkomen van abrupte, extreme zoet-zoutwisselingen bij het spuibeheer; 3. Het verbeteren van de milieucondities in de spuikommen en de directe omgeving ervan. Omdat uit dit onderzoek geen duidelijke relatie blijkt tussen de interne gehalten van bepaalde milieuverontreinigingen in bot en de gehalten van dezelfde verontreiniging in sediment, is het daarnaast raadzaam gericht onderzoek uit te voeren naar de mogelijke invloed die zoetzoutschommelingen op het gedrag van stoffen hebben. Geadviseerd wordt ten slotte om ook in de toekomst visziekten bij spuilocaties regelmatig te monitoren. Huidzweren en de bijbehorende littekens bij bot zijn een goede indicatie van de intreksituatie door de spuicomplexen in de Afsluitdijk. De kwaliteit van het leefmilieu in de omgeving van spuisluizen kan mede worden beoordeeld door huidzweren, andere huidziekten en leveraandoeningen te monitoren. Ook kan met zulke monitoring worden getoetst of genomen beheersmaatregelen effect hebben.

ziekte
visziekte
bot
Afsluitdijk
spuisluizen
zoet-zout

TLE250400
TPL300300
KBR00

http://resolver.tudelft.nl/uuid:302cbcfe-c914-40df-b00f-ce62b3da8526

Rijkswaterstaat, RIKZ

Rapportnr.: 2004.003

Hydraulic Engineering Reports

report

(c) Rijkswaterstaat