The ‘Blokjeskaart’: the first national planning map on the spatial layout of the Netherlands

The so-called Blokjeskaart, published in 1966 as part of the Second Policy Document on Spatial Planning in the Netherlands, is the first detailed national spatial planning map of the Netherlands and also the first comprehensive government policy statement on the future layout of the Netherlands. This article briefly outlines how this map is an amalgam of diverse sources and of various mapping and research traditions, such as the cartogram from the late 19th century, survey-before-plan cartographic research from the 1920s and 1930s and the so-called balls map, which shows the distribution of population concentrations across the Netherlands around 2000.

In OverHolland 22 staan de architectuur en stedenbouw van de naoorlogse universiteitscampus centraal. Het nummer bouwt daarmee voort op OverHolland 18/19, waarin een systematische vergelijking van de architectonische erfenis en de recente ontwikkelingsstrategieën van de universiteitscampussen van de TU Delft en de TU Eindhoven de kern vormde. In deze aflevering van OverHolland wordt de naoorlogse universiteitscampus vanuit verschillende perspectieven belicht. Het onderzoek wordt uitgebreid naar de campus van de Universiteit Twente en in een internationaal en didactisch kader geplaatst. Zowel in Nederland als daarbuiten waren in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw universiteitscampussen bij uitstek het terrein van belangrijke experimenten in het kader van de moderne architectuur en stedenbouw. Maar niet alleen het experimentele karakter, ook de vaak langdurige betrokkenheid van vooraanstaande ontwerpers bij het ontwikkelen van de landschappelijke en stedenbouwkundige opzet en de architectonische uitwerking van de genoemde campussen maken ze tot een interessant object van studie. Tot op de dag van vandaag zorgt de continuïteit van het opdrachtgeverschap voor een zorgvuldige documentatie van bouwplannen en tegenvoorstellen, verdichtings- en uitbreidingsvoorstellen. Recentelijk is daar het vraagstuk van de cultuurhistorische waardenstelling en het erfgoedbeheer nog bijgekomen. [...]

De bloembollencultuur speelt al anderhalve eeuw een belangrijke rol in het landschap van de Bollenstreek. Zo heeft deze bloembollencultuur van 1850 tot 1965 ook in gebouwde erfgoed haar sporen nagelaten. Na 1965 is de herkenbare bloembollenschuur haar karakteristieke eigenschappen verloren en zijn ze nog moeilijk te onderscheiden van andere bedrijfshallen. De afgelopen jaren is er dan ook steeds meer aandacht gekomen voor de bollenschuren tot 1965. Zo’n 25 jaar geleden werden de bollenschuren al van cultuurhistorisch belang gezien. Vanuit gemeentes in de Bollenstreek wordt daarom ook gesproken over het behouden en herbestemmen van de (monumentale) bollenschuren. Zo wordt er elk jaar door de Werkgroep Behoud en Herbestemming Bollenerfgoed van het Cultuurhistorisch Genootschap Duin- en Bollenstreek de Zwarte Tulp-prijs uitgereikt. Deze is bedoeld bestemd voor de eigenaar van een bollenschuur in de Bollenstreek die hun bollenschuur op een goede manier hebben behouden of herbestemd.
Het doel van deze thesis is om de ontwikkeling van de bloembollenschuren vanaf 1850 tot 1965 in kaart te brengen. Het is hierbij van belang de redenen van deze ontwikkelingen hierbij vast te leggen en te kijken hoe dit van invloed is geweest. Hierbij luidt mijn hoofdvraag ‘‘Hoe zijn de bollenschuren in de Bollenstreek veranderd tussen de jaren 1850 en 1965 en waarom?’’
Hierbij wordt gekeken naar verschillende nog bestaande bollenschuren uit deze periode. Zowel het exterieur als het interieur tussen de verschillende type bollenschuren worden met elkaar vergeleken en bij verschillen wordt er gezocht naar de reden waarom een verandering heeft plaatsgevonden. Dit zal gedaan worden met bestaande literatuur en het bezoeken van verschillende bollenschuren.
Uit het onderzoek is gebleken dat de grootste reden waarom er verschil zit tussen de types bollenschuren komt doordat de vraag naar bloembollen vanuit Nederland vanaf de jaren 1850 zo erg is toegenomen dat de kweker de beste conditie om de bloembol te drogen en te bewaren ook daadwerkelijk kon realiseren. Hier is een periode aan experimenteren geweest over hoe dit het beste gedaan kon worden. Uiteindelijk heeft de aanleg van elektriciteit in 1922 een grote rol in gespeeld, mechanisch ventileren werd mogelijk. Dit had effect op het exterieur van de bollenschuur, de gevel werd hierdoor meer gesloten. Daarnaast veranderde ook het belang van een bollenschuur, deze is getransformeerd van een opslag naar het uithangbord van het bedrijf.

Ons land is in een periode gekomen, waarin de zorg voor het in stand houden van een goed leefmilieu aan overheid en maatschappij meer dan vroeger ter harte moet gaan. Het besef daarvan dringt algemeen door.

Contemporary urbanization patterns around the North Sea can only be understood by looking at their long-term development and studying how these patterns arose and evolved over the centuries. If we look no further back than the Industrial Revolution, we get a distorted picture. The fact is that urbanization patterns were for the most part already established before that period, as can be clearly seen in the composite map showing all the cities and all reference years. Major port cities like Hamburg, Amsterdam, Rotterdam and Antwerp emerged during the late Middle Ages. Many other cities of importance today also date back to that period. The Industrial Revolution was decisive for only two groups of cities: those in the English Midlands and in Germany’s Ruhr area. The maps reflecting the situation in 1300 and 2015 reveal that the type of landscape had a huge impact on the urbanization patterns. Landscape provides continuity. In reaction to dramatic changes wrought by political and economic processes, the areas around the North Sea behaved like communicating vessels: the cities in the Southern Netherlands contracted, those in the Northern Netherlands expanded, Holland declined, England prospered. A succession of major economic and political processes is crucial to our understanding of the position, function and significance of today’s key North Sea cities. The foundations of urban patterns around the North Sea were established in the period before 1500. It is noteworthy that for centuries the epicentre of major port cities lay in the politically fragmented areas along the eastern shore of the North Sea where powerful and enterprising townsmen ensured an intensive exchange of goods. In the decades before and after 1600, the far-reaching political changes that occurred during the Dutch Revolt resulted in a shift in prosperity from the southern to the northern provinces, which subsequently experienced the Golden Age. While the southern provinces were constrained by their Spanish rulers, in the newly formed Republic where wealthy citizens were in charge, the cities of Holland flourished as transhipment and trading centres. During the eighteenth century, there were more dramatic shifts: the centre of gravity moved to the other side of the North Sea, to England, where the character of the economy was completely transformed by the Industrial Revolution and the main port cities were now part of a kingdom that evolved into the British Empire in which both government and entrepreneurs played an important role. Ever since industrialization took hold in northern France, Belgium and the Ruhr in the early nineteenth century, the North Sea region has been characterized by several economic epicentres that have managed to survive further far-reaching economic changes in the twentieth century. A consolidation of the pattern of cities around the North Sea occurred, seemingly due to the fact that, since the birth of the welfare state and the European Union, national governments have concentrated on the development of the economy, the population and the cities.

In 1901 verscheen de Polderkaart van de landen tusschen Maas en IJ in druk. Deze monumentale gekleurde wandkaart was vervaardigd door W.H. Hoekwater, afkomstig uit Charlois, van beroep onderwijzer. De kaart had een educatief doel: Hoekwater wilde laten zien hoezeer laag Nederland ‘een eigenaardig land’ was, aangelegd en in stand gehouden door ‘wilskracht en genie der vroegere en tegenwoordige bewoners’. In zijn toelichting geeft Hoekwater een korte technische inleiding, maar vooral een opsomming en beschrijving van de boezemsystemen en bijbehorende kunstwerken, met tabellen van de verschillende waterstanden. Hoekwater had twee versies van zijn toelichting laten drukken, één voor gemeente-, polder- en waterschapsbesturen en één voor scholieren.

Op zijn kaart liet Hoekwater onder meer zien uit welke waterstaatkundige eenheden het gebied tussen Maas en IJ bestond en hoe die eenheden uitboezemden op de uitenwateren. Hoekwater had de kaart op eigen initiatief getekend, zonder opdracht van een hoogheemraadschap of enige andere organisatie. Sinds de zestiende eeuw zijn van diverse hoogheemraadschappen grote wandkaarten gemaakt in opdracht van de colleges van dijkgraaf en heemraden. Die oudere kaarten tonen het grondgebied van het betreffende hoogheemraadschap met de daarin gelegen waterlopen en de belangrijkste kunstwerken die het in beheer had. Geen van die kaarten overstijgt het schaalniveau van een enkel hoogheemraadschap. Maar de kaart van Hoekwater is niet alleen vanwege zijn schaal een uniek document. Hoekwater laat het complete watersysteem en het functioneren ervan zien op een innovatieve manier. Via de kleurschakeringen op de kaart is de loop van het water te volgen.

Velen kennen de naam Borssele door de kerncentrale, die vlak bij het dorp Borssele staat. Weinigen weten dat dit dorp in de Zak van Zuid-Beveland heel bijzonder is. Het werd in 1616 aangelegd volgens een zeer uitgesproken, symmetrische plattegrond: een rechthoekig plein te midden van een rechtlijnig stratenplan. Borssele is het enige dorp op de Zeeuwse eilanden met zo’n opzet. Niet alleen de vorm is opvallend, maar ook de oriëntatie: het dorp ligt gedraaid ten opzichte van de omliggende wegen en landbouwkavels, iets wat op het eerste gezicht uiterst curieus en onpraktisch lijkt.

In verschillende publicaties worden de unieke vorm en de opmerkelijke oriëntatie van Borssele besproken. De vraag naar het waarom wordt echter zelden gesteld, laat staan beantwoord. In dit artikel doen wij een poging die vorm en oriëntatie te verklaren. Eerst behandelen we de ontstaansgeschiedenis van Borssele. Daarna volgt een analyse van de morfologie, om uiteindelijk te kunnen ingaan op de herkomst en bedoeling daarvan door Borssele te beschouwen in het licht van de eeuwenoude dorpsstichtingstraditie in de zuidwestelijke delta.

Many people in the Netherlands know the name Borssele from the nuclear power plant that is situated close to the village of Borssele, on the former island of Zuid-Beveland in the province of Zeeland. Few know, however, that the village itself is very special. It was laid out in 1616 according to a very pronounced, symmetrical plan: a rectangular square in the middle of a rectilinear street plan. Borssele is the only village in Zeeland with this kind of layout and it is not only its form that is remarkable, but its orientation as well: the village is rotated in relation to the surrounding roads and agricultural fields, something which in first instance seems quite strange and impractical.

The unique form and remarkable orientation of Borssele have been discussed in several publications. But questions regarding the why of these features are rarely asked, let alone answered. In this article we attempt to explain this atypical form and orientation. We begin with a brief account of Borssele’s early history. This is followed by an analysis of the morphology culminating in an explanation of its origins and meaning by viewing Borssele in the context of a centuries-old village planning tradition in the southwestern delta area of the Netherlands.

Around the North Sea, how have port cities and cities in the hinterlands of port cities influenced one another in the past? What possible links are there between population trends in various urban areas and time periods? Is it possible to identify the origin of the urbanization patterns around the North Sea? To understand the current era of urbanization, we need to analyze historical trends and urbanization patterns in the long term. By mapping the population figures for eight moments in history and combining this with data on political boundaries and large infrastructures that facilitate flows of goods and people, this article aims to contribute to an improved understanding of contemporary and historical urbanization trends around the North Sea. It also presents the first spatial dataset on urban settlements around the North Sea by means of a series of demographic maps, from 1300 to 2015. It provides a detailed explanation of the method used for mapping and handling demographical data. Each map is accompanied by a brief explanation of the urbanization pattern, with special attention to identifying demographic and economic developments and possible clarifications for centers of gravity and shifts. The maps lay the foundation for further research on social patterns and spatial developments in urban (port) regions around the North Sea and for understanding urban culture through space and time. Port cities must be analyzed from the perspective of the sea, which requires a rethinking of data sets and data borders, to understand the ways in which these port cities have served as porous distribution hubs and as transit nodes for boundary-crossing flows.

Views of twelve cities in the Low Countries by the Flemish artist Antoon van den Wijngaerde (c. 1510-1571) have survived: Amsterdam, Brugge, Brussels, Damme, Dordrecht, Duinkerke, Gravelines, ’s-Hertogenbosch, Leuven, Mechelen, Sluis, and Utrecht. Van den Wijngaerde was known for his mastery of topographically accurate and beautiful depictions of cities. The artist entered the service of Philip II in 1557 and between 1557 and 1561 he produced panoramas of cities in the Low Countries for the Spanish king. Between 1562 and 1571 Van den Wijngaerde travelled the length and breadth of Spain, depicting over sixty Spanish cities using much the same techniques. In most Spanish cities the artist was able to make his sketches from a hill or mountain, where he had a good overall view. It was a different story in the Low Countries.

So how did Van den Wijngaerde manage to render the Netherlandish cities, most of them located on flat land, as if seen from a high viewing point with a sweeping view of the city and surrounding landscape? Van den Wijngaerde followed a fixed routine in setting up his city views, but he also made clever use of the local situation. He seized on any high point outside the city and allowed that to determine his direction of view. When several preparatory studies were necessary, he preferred to make them all looking in the same direction: the city roofscape viewed from outside the city, prominent buildings viewed from the city outskirts, and the surrounding area from the highest point in the city. This resulted in city views that were effectively a composite of three preparatory studies. When the local situation did not favour this approach, Van den Wijngaerde looked for alternatives, such as preliminary studies from more than three viewing points. In determining the viewing points that Van den Wijngaerde adopted when drawing cities in the Low Countries, the author consulted the town plans drawn by Van den Wijngaerde’s contemporary Jacob van Deventer (c. 1500-1575).

Vanaf begin jaren zestig van de vorige eeuw werd de Nederlandse massawoningbouw gedomineerd door het modernisme, waarbinnen de wijkgedachte leidend was. Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam uit 1935 diende in veel Nederlandse steden als inspiratiebron. Stadsuitbreidingen werden uitgevoerd binnen een hiërarchische opzet, waarbij elke wijk was gedacht als een opzichzelfstaand geheel met eigen voorzieningen en een strikte scheiding van functies. Rechtlijnige infrastructuur en brede groene gordels scheidden de woonwijken van hun omgeving. Tabula rasa was het uitgangspunt.

From the early 1960s Dutch mass housing was dominated by a modernism in which the neighbourhood concept held sway. Amsterdam’s 1935 General Extension Plan served as a source of inspiration in many cities. Urban extensions were carried out within a hierarchical set-up whereby each neighbourhood was conceived as a self-contained entity with its own amenities and a strict separation of functions. Rectilinear infrastructure and wide green belts separated housing estates from their surroundings. Tabula rasa was the basic principle.

Views of twelve cities in the Low Countries by the Flemish artist Antoon van den Wijngaerde (c. 1510-1571) have survived: Amsterdam, Brugge, Brussels, Damme, Dordrecht, Duinkerke, Gravelines, ’s-Hertogenbosch, Leuven, Mechelen, Sluis, and Utrecht. Van den Wijngaerde was known for his mastery of topographically accurate and beautiful depictions of cities. The artist entered the service of Philip II in 1557 and between 1557 and 1561 he produced panoramas of cities in the Low Countries for the Spanish king. Between 1562 and 1571 Van den Wijngaerde travelled the length and breadth of Spain, depicting over sixty Spanish cities using much the same techniques. In most Spanish cities the artist was able to make his sketches from a hill or mountain, where he had a good overall view. It was a different story in the Low Countries. So how did Van den Wijngaerde manage to render the Netherlandish cities, most of them located on flat land, as if seen from a high viewing point with a sweeping view of the city and surrounding landscape? Van den Wijngaerde followed a fixed routine in setting up his city views, but he also made clever use of the local situation. He seized on any high point outside the city and allowed that to determine his direction of view. When several preparatory studies were necessary, he preferred to make them all looking in the same direction: the city roofscape viewed from outside the city, prominent buildings viewed from the city outskirts, and the surrounding area from the highest point in the city. This resulted in city views that were effectively a composite of three preparatory studies. When the local situation did not favour this approach, Van den Wijngaerde looked for alternatives, such as preliminary studies from more than three viewing points. In determining the viewing points that Van den Wijngaerde adopted when drawing cities in the Low Countries, the author consulted the town plans drawn by Van den Wijngaerde’s contemporary Jacob van Deventer (c. 1500-1575).

From the 1960s, Dutch mass housing construction was for a while dominated by modernism. Housing developments shot up in double quick time – after the existing cultural landscape had first been totally erased. In both typology and architecture, planners and architects strove to avoid any sense of continuity between these new estates and their predecessors: architecture was no more than the expression of function by means of material and technology. The following period saw the construction of housing estates that didn’t really want to be housing estates, aspiring instead to be a Zuiderzee town (Almere Haven), a collage of contrived themes (Kattenbroek in Amersfoort), or a Dutch canal city (Brandevoort in Helmond). Clearly, there can be no question of authenticity when such identities are arbitrarily pasted on.Perhaps we should conclude that only those housing developments that do not aspire to be anything other than what they are – housing developments – are authentic: which is to say, the hardcore modernist housing estates of the 1960s. So one may well ask whether, in this context, the term authenticity has any meaning at all after the modernist period. But that need not be a problem because on another point the modernists have been proved right: a new-build dwelling is an interchangeable mass product, even in postmodern times.

ussen 1545 en 1575 karteerde Jacob van Deventer de steden in de Nederlanden. Van 226 steden in Nederland, België, Frankrijk, Luxemburg en Duitsland zijn plattegronden door de beroemde Nederlandse cartograaf overgeleverd. In deze monumentale atlas worden voor de eerste keer alle 226 steden afgebeeld. Jacob van Deventers kaarten zijn unieke kunstwerken en vormen een onschatbare bron over de steden in de Nederlanden. De stadsplattegronden worden geroemd om hun betrouwbaarheid, fraaie uitvoering en uniformiteit. Over Van Deventers monsterproject is verbluffend weinig bekend. In het eerste deel van dit boek komen leven en werk van de cartograaf aan bod. De plattegronden van de 226 steden zijn in het tweede deel verrijkt met analysekaarten over de stadswording. Bijna alle steden ontstonden aan het water. Recente luchtfoto’s maken duidelijk in hoeverre de plattegronden van de steden die Jacob van Deventer tekende zijn veranderd. Het boek culmineert in een vergelijking van de plattegronden en een overzicht van de stadswording in de Lage Landen, dat handreikingen doet voor hedendaagse ontwerpen in oude binnensteden, in het bijzonder de aanpak van wateropgaven.